Ik zat vannacht te lezen in een boek van John Lukacs met de titel “Democracy and Populism: Fear & Hatred”. Lukacs gaat uitgebreid in op het gedachtegoed van De Tocqueville. Het blijft wonderbaarlijk hoezeer de Tocqueville de tand des tijds heeft doorstaan. Wij zijn allemaal schatplichtig aan hem en zijn ideeën over populisme zijn nog steeds actueel.
Wat is democratie eigenlijk precies? Is het regering van het volk of door het volk? Nee, zegt Alexis, het is regering in naam van het volk. Dat is helaas veel ingewikkelder dan regering van of door het volk. Het komt in essentie neer op de toepassing van de meerderheidsregel. Democratie is dus de tirannie van de meerderheid. Hoe is die meerderheid echter samengesteld en hoe komt zij tot stand?
Hier wordt het liberalisme cruciaal. De meerderheidsregel wordt begrensd door de wettelijke bescherming van de rechten van minderheden en de individuele rechten van mannen en vrouwen. Indien die begrenzing zwak is of niet wordt toegepast of niet populair dan ontaardt een democratie in populisme. Dat is overigens een term die Alexis zelf niet hanteerde. De term bestond eenvoudigweg niet in de Franse taal in zijn tijd. Toch zou Alexis die term heel goed begrepen hebben.
Kijk maar naar De Tocqueville’s historische filosofie. Hij beschrijft de overgang van het aristocratische naar het democratische tijdperk. Hij laat mooi zien hoezeer de oude aristocratische elementen van de grondwet teloor zijn gegaan en hoezeer de democratische elementen gloriëren. De Tocqueville betreurt dit omdat de oude aristocratische elementen zoals de Amerikaanse juristen, of het electoraal college, de Senaat of het Supreme Court tegenwicht kunnen bieden tegen de gevaren van de tirannie van de meerderheid. Nu het House of Representatives in zekere zin heeft gewonnen zitten we met de gebakken peren. Die visie is natuurlijk controversieel omdat de uitvoerende macht in de VS, met name de President (ook een aristocratisch element) aan macht heeft gewonnen.
Hoe het ook zij, Alexis waardeerde de rol van de Britse aristocratie in het Britse politieke leven na 1500. Zij kon de schaduwzijden van de tirannie van de meerderheid nog mitigeren. Die tijd is voorbij. Nu is de democratie universeel, onbegrensd en onaantastbaar. Natuurlijk is dit een hyperbool, onze grondwet beschermt gelukkig nog steeds de rechten van de minderheden. De opkomst van het populisme bewijst echter volgens Lucacs hoezeer dit adagium onder vuur is komen te liggen.
Het verklaart waarom PVVers niet boos worden als Wilders spreekt over een kopvoddentaks. Het verklaart ook waarom populisten denken dat de elite intrinsiek fout is. Iedereen die het woord elite of aristocratie in de mond neemt kan rekenen op pek en veren.
Dit is een buitengewoon gevaarlijke ontwikkeling. Het liberalisme heeft zijn grootste kracht gevonden in de bescherming van de rechten van minderheden. Liberalen mogen dit adagium nooit en te nimmer opgeven. Zij leven echter in een wereld waarin hun boodschap niet meer als vanzelfsprekend wordt ervaren. Ik vrees dat dit de reden is waarom Heldring vlak voor zijn overlijden schreef dat hij vreesde dat de democratie misschien wel zijn langste tijd heeft gehad.
Misschien is de enige effectieve manier om populisme te bestrijden om hun vertegenwoordigers medeverantwoordelijk te maken voor beleid. Wilders begreep dat heel goed en stapte uit Rutte 1. Nu blijft alleen nog de optie over dat populisten een parlementaire meerderheid verwerven. Spoedig zullen populisten immers dan ontdekken dat regeren van au gaat. Uit de EU stappen zal het budget voor de gezondheidszorg niet vergroten. De ellende is dat in de tussentijd de rechten van de minderheden kunnen worden aangetast. Met alle horreur van dien.
Nu denkt U natuurlijk dat de populisten in ons land nooit een meerderheid zullen verwerven. Ik ben daar niet zeker van. In Frankrijk stemt straks misschien wel 1/3 van het electoraat op Marine le Pen. Marine heeft dat mede bereikt door mildere opvattingen dan haar vader. Zelfs seculiere moslims stemmen op haar.
In ons land kunnen PVV en de SP wel degelijk een meerderheid verwerven. De SP zegt dat zij nooit zullen samenwerken met de PVV. Zullen zij dat volhouden als zij keer op keer door de gevestigde partijen worden uitgesloten van regeringsdeelname? We zullen zien.
Voor een totaal andere visie zie de onvolprezen Ankersmit
Daarover een andere keer meer.
De mooie bespiegelingen van Tocqueville en Alexis over democratie en populisme zijn niet toepasbaar op onze huidige tijd.
De tegenstellingen van toen waren vrijwel uitsluitend van sociaal-economische aard.
Vandaag de dag dreigen de tegenstellingen, door toedoen van de elite, ook etnisch te worden. Met het nodige cynisme zou men zich kunnen afvragen, in naam van WELK volk een multi-etnisch land dan zal moeten worden geregeerd.
De relatie volk–elite is door dit alles fundamenteel veranderd.
De elite van toen was in de eerste plaats rijker dan het volk. Iemand uit het volk zou kunnen wensen ooit tot de elite te behoren. Beide groepen waren wel even patriottistisch.
De elite van nu wordt door het volk gezien als verachtelijk, als verraderlijk, en zeer zeker niet als nastrevenswaardig.
Mooi initiatief om populisme te onderzoeken cq aan te pakken. Mijn commentaar/bijdrage aan je stuk is het volgende:
– Ik snap je zin in 7e alinea niet: zij leven echter in een wereld waarin hun boodschap niet meer als vanzelfsprekend wordt ervaren? Moet het niet veeleer zijn: …waarin hun boodschap niet meer als vanzelfsprekend wordt uitgedragen? Het is nu net of je ‘de wereld’ verantwoordelijk maakt voor de uitholling van de liberale waarden ipv de liberalen zelf.
– Verder vind ik de laatste opmerking van Koos Ringnalda heel sterk. Mijns inziens zijn er momenteel ook best wel wat liberalen die zich in de VVD absoluut niet meer (willen) herkennen.
– Last but not least, ik kijk niet gek op als, wanneer de PVV écht dreigt de verkiezingen te gaan winnen, Wilders dan onderweg naar de EU is, vluchtend voor de verantwoordelijkheid, wetend dat zijn populistisch gebral geen schijn van kans maakt.
– O ja, ik vind niet dat SP op één lijn hoort met PVV. Focus PVV is heel grillig en opportuun, terwijl de SP langdurig heel serieus en onderbouwd dezelfde standpunten inneemt en bevecht. Ik zie Roemer dan ook niet vluchten.