De wonderbaarlijke veerkracht van Europa FD 28 mei 2016

Arend Jan Boekestijn

Hoezeer het Europese project ook in grote problemen is gekomen, het kan nog steeds de historische vergelijking met de boulevard van broken dreams van het interbellum glansrijk doorstaan. Anders dan in het interbellum heeft de huidige economische crisis niet geresulteerd in ongebreideld protectionisme en een overwinning van het fascisme. Toch is er zorg. Crises zijn er genoeg en ze hebben ook nog eens de neiging om elkaar te versterken.

De eerste crisis betreft Vladimir Poetins agressie. Poetin lijkt geen boodschap te hebben aan nationale grenzen. Na de inlijving van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne dreigt hij in het Balticum tactische kernwapens in te zetten. Europa, dat zijn krijgsmacht ernstig heeft verwaarloosd, lijkt niet goed in staat om Rusland af te schrikken.

Poetin is er bovendien in geslaagd om de tweede crisis in Europa, het populisme, aan te wakkeren. Poetins gewoonte om de gehele regering in Kiev weg te zetten als Nazi’s werd door sommige Nederlandse tegenstanders van het associatieakkoord van de Oekraïne met de EU klakkeloos overgenomen. Ook het misverstand dat de Navo en de EU erop uit waren om Oekraïne zo snel mogelijk lid te maken van beide clubs werd hier gedebiteerd terwijl die route tijdens een Navo-top in 2008 al was geblokkeerd.

 

Illustratie: Rhonald Blommestijn

Indien Poetin daadwerkelijk zou besluiten om in de Baltische staten tactische kernwapens in te zetten is het nog maar de vraag of de Navo-leiders het eens worden over de vraag hoe hierop gereageerd moet worden. Stel dat Donald Trump president van Amerika wordt, dan vergroot zijn flirt met Poetin de kans dat de Navo bereid zal zijn om Poetin in de Baltische staten te accommoderen. Een grote meerderheid van de Duitse burgers wil dat nu al.

Trump wil bovendien de Europeanen dwingen hun bijdrage aan de Navo te verhogen door de Amerikaanse bijdrage (70% van de Navo-begroting) te verlagen. Aangezien de Europese lidstaten politiek niet in staat zijn om hun bijdrage fors te verhogen, mede door groeiend populisme, krijgt Poetin nog meer speelruimte.

De eurocrisis, de derde crisis in Europa, hangt ook nauw samen met de opkomst van het populisme en Poetins agressie. De verdeeldheid in de EU over de stabilisering van de eurozone vergroot immers de manoeuvreerruimte van Poetin. Tegelijkertijd voorkomen populisten dat regeringen soevereiniteit overdragen aan Brussel, waardoor de begrotingsafspraken niet kunnen worden afgedwongen.

De Griekse schulden zijn onhoudbaar maar Noord-Europa is alleen bereid tot schuldverlichting indien Athene hervormt. Er zijn echter historische redenen waarom Griekenland niet in staat is om snel te hervormen. In 1863 verkreeg Griekenland algemeen mannenkiesrecht, terwijl er nog nauwelijks sprake was van een functionerende staat. Het gevolg was dat ambtenaren het speeltje werden van de politiek. De gedachte dat een cliëntelistische staat in enkele jaren omgetoverd kan worden tot een meritocratisch systeem is populistisch wensdenken.

Door de vierde crisis, het vluchtelingenvraagstuk, zal Griekenland misschien toch lid blijven van de eurozone. Als de vluchtelingendeal met Turkije mislukt zal de prijs, die Griekenland zal vragen voor de rol van alternatieve bufferstaat, steun en continuering van lidmaatschap van de eurozone zijn.

De implosie van het Midden Oosten en de vluchtelingenstroom heeft geleid tot het Europa van de hekken waar de populisten, die electoraal de wind in het zeil hebben, op hebben aangedrongen. De hekken zijn mede het gevolg van Poetins bombardementen in Syrië die de vluchtelingenstromen hebben geïntensiveerd. De stijgende vluchtelingenstroom uit Libië doet Wenen overwegen om paspoortcontrole in te voeren op de Brennerpas. Als dit daadwerkelijk gebeurt krimpt het Schengengebied en daarmee ook de gemeenschappelijke markt.

Bij de vijfde crisis, een mogelijke Brexit,fungeren de andere crises ook als vliegwiel. De eurocrisis, de vluchtelingencrisis en de verdeelde Europese reactie op Poetins agressie geeft het neekamp in het VK vleugels. De populistische gedachte dat Londen snel nieuwe handelsafspraken met de EU zal kunnen afsluiten die net zo gunstig zijn als een lidmaatschap, is niet realistisch.

Brexit kan grote gevolgen sorteren. Finland dat geen lid is van de Navo, hecht veel waarde aan EU-defensiesamenwerking waarin de Britse krijgsmacht onmisbaar is. Zal Finland, dat toch al kritisch EU lid is, niet eveneens een exit overwegen? Voor Zweden, Denemarken en Nederland impliceert een Brexit dat het vermaledijde protectionistische kamp in de EU meer invloed krijgt.

Vooralsnog lijkt de eurozone intact te blijven. De lage-rentepolitiek van de ECB geeft het Zuiden kans om hervormingen uit te stellen. Het Zuiden zal daarom niet breken maar de bevolking mort. Een meerderheid van de Franse bevolking steunt nu al een Frexit.

Duitsland zou wel kunnen breken als de ECB zou besluiten om helikoptergeld te introduceren. Indien dan de inflatie snel stijgt zullen Duitse burgers in opstand komen. De kans daarop is vooralsnog niet groot omdat deze maatregel een Duitse wet vereist die de zittende regering afwijst.

Het Europese project piept en knarst maar gaat niet ten onder. Het Europa van de hekken beschermt immers de verzorgingsstaat en Merkel wil niet de geschiedenis ingaan als de persoon die het licht uitdeed.

Indien de EU-lidstaten op al deze crises geen gemeenschappelijk antwoord vinden zal het Europese project met een kleiner aantal staten worden voortgezet. De eurozone in zijn huidige omvang zal dan, net als veel monetaire unies in het verleden, ten onder zijn gegaan aan divergerend intern economisch beleid.

Het Europese project zal misschien krimpen maar voortleven. Lidstaten met vergelijkbare economieën en politieke culturen zullen blijven samenwerken. Niemand wil immers terug naar de nachtmerrie van het interbellum.

Arend Jan Boekestijn is historicus en verbonden aan de Universiteit Utrecht. Op16 juni spreekt hij over Europa’s aftocht van het wereldtoneel tijdens een seminar in Amsterdam.

Leave a Reply