In de FT komt Munchau tot dezelfde conclusie als ik in mijn vorige Euroblog. Cannes durfde Berlusconi niet voor het blok te zetten.

In de woorden van Munchau:

It was a big mistake to try to push Italy into an International Monetary Fund programme without being able to deliver such an outcome. If you really want to force such a momentous decision, the minimum condition is for leaders to say so openly, and for the European Central Bank to announce that it will no longer support the Italian bond market. But they blinked, and let Silvio Berlusconi once again off the hook. The prime minister’s assertion that Italy had no crisis because the restaurants are full is an appropriate reflection of the intellectual depth seen at such gatherings.

Zeer juist, zolang de ECB niet harder gaat dreigen dat Italië geen steun krijgt kan Berlusconi pijnlijke maatregelen blijven uitstellen. Alleen al die opmerking van Berlusconi over de volle restaurants in Italie als bewijs voor zijn stelling dat er niets aan de hand is zou nu toch echt aanleiding moeten zijn om de druk op te voeren. probleem is natuurlijk dat de ECB onafhankelijk is, dat is maar goed ook, en dat wij niet echt weten wat er nu achter de schermen gebeurt. In ieder geval laten de Europese regeringsleiders het weer liggen.

Munchau volgt de lijn van Krugman. De enige uitweg uit de Eurocrisis is volgens hen precies datgene wat nu strijdig is met nationale grondwetten, Europese verdragen en politieke voorkeuren:

1. ECB gaat handelen als een lender of the last resort
2. een Europese obligatie markt
3. een fiscale unie met een hoge graad van arbeidsmarkt- en productenmarkt-integratie

Ik heb de volgende problemen met deze opvatting:

1. Zodra de ECB gaat opereren als een lender of the last resort wordt de prikkel om te hervormen in Club Med sterk verminderd. Hetzelfde geldt voor een Europese obligatiemarkt.
2. Het is niet ondenkbaar dat een Europese obligatiemarkt zal leiden tot hogere rente in de landen die juist hun huishoudboekje op orde hadden. Als dat het geval zou zijn, economen zijn het daarover ook oneens, creëert dat grote politieke problemen in de rijke landen!
3. een fiscale unie komt neer op een transferunie indien de Zuidelijke lidstaten er niet in slagen om duurzame hervormingen door te voeren. Zelfs als zij daar gedeeltelijk wel in slagen zal er geld gaan vloeien van Noord naar Zuid. Zijn de kiezers in het Noorden bereid te stemmen op partijen die zich daarvoor uitspreken of het zelfs invoeren onder druk van een grote crisissituatie? Met andere woorden wat is de politieke duurzaamheid van deze optie?
4. Twee decennia geleden sprak ik mij uit tegen een EMU ondermeer omdat ik de rigide Europese arbeidsmarkten met een lage Europese arbeidsmobiliteit niet in staat achtte om de onevenwichtigheden binnen Europa op te vangen. Hoog opgeleiden zijn bereid te verkassen als elders interessante banen zich aandienen maar dat geldt niet voor laag opgeleiden. Europeanen zijn nog steeds behoorlijk honkvast.

Samenvattend: het grote probleem met economen is dat zij niet in staat zijn om politiek te denken. In de politiek zijn de oplossingen die de economische theorie voorschrijft zelden uitvoerbaar. Economen constateren dit natuurlijk ook wel maar zeggen dan met veel misbaar dat politici niets van economie begrijpen. Ik vind dat een te gemakkelijke opvatting. Ik zal de laatste zijn die economische realiteiten ontkent, het stuk van Marcel Moring in de NRC van zaterdag was wat mij betreft een dieptepunt, maar er is niets verkeerd aan als politici proberen om rekening houdend met de politieke beperkingen een uitweg te zoeken.

Natuurlijk kan men het standpunt verdedigen dat als politici niet bereid zijn om de economische vereisten van een EMU (lees: lender of last resort, eurobonds, fiscale unie), de EMU ten dode opgeschreven is. Dat is een theoretisch zuiver standpunt maar daar kan het denken niet ophouden.
Is het niet veel interessanter om gegeven de economische verwevenheid die ontbinding buitengewoon kostbaar maken en de political constraints, die er nu eenmaal zijn, te onderzoeken wat er nog mogelijk zou zijn om de zaak te redden. Ik heb daarover de volgende ideeën maar ik lever ze graag in voor iets beter, dus commentaar is van harte welkom:

1. De ECB functioneert op dit moment eigenlijk als een lender of last resort. Het zou theoretisch mogelijk moeten zijn met gedoseerde interventies de Zuidelijk lidstaten echt onder druk te zetten om duurzame hervormingen in te voeren. Berlusconi en zijn Zuidelijke collega’s hebben toch echt een probleem als de rente op hun staatsschuld zo hoog blijft. Op een gegeven moment keert de wal het schip en wordt alles vloeibaar.

2. Het ECB heeft bovendien het voordeel dat het in relatieve stilte en buiten de schijnwerpers van de dagelijkse politiek kan opereren. Natuurlijk elke marktbeweging wordt direct geregistreerd maar anders dan de regeringsleiders heeft de ECB meer vrijheidsgraden. Dat is in een strijd met Berlusconi wel zo prettig.

3. ik heb zelf hier meermalen mijn zorg uitgesproken hebben dat landen als Griekenland, Italië, Spanje en Portugal onhervormbaar zijn en die zorg heb ik nog steeds. Het is echter onjuist om te denken dat politieke culturen statisch zijn. Mitterrand was bereid om een franc fort politiek te gaan voeren in 1983. Griekenland had tijdens het economic miracle in de jaren zestig een begrotingstekort van 20% van het BBP. De Griekse burgers die nu de prijs betalen voor de corruptie van de elite lijden enorm onder de bezuinigingen en toch wil 70% in de Eurozone blijven. Zij begrijpen heel goed dat een terugkeer naar de drachme voor een land dat weinig exporteert de poorten van de hel opent. Wie gaat dan het land dan nog geld lenen? Er is dus een kleine kans dat het nieuwe Griekse nationale kabinet politiek draagvlak gaat vinden voor drastische hervormingen. Hetzelfde zou kunnen gelden voor Italië. Het vereist wel groot politiek leiderschap! Zuidelijke lidstaten hebben regeringsleiders nodig die de bevolking ervan overtuigen dat de pijnlijke maatregelen nodig zijn om überhaupt nog een toekomst te hebben. En laten we wel zijn in Italië is er nog veel ruimte om de belastinginning te verbeteren. Er zit in Italië heel veel geld bij burgers. 85% van de huizen in Italie heeft geen hypotheek kom daar eens in Nederland om. Maar goed, de hervormingen die nodig zijn zo drastisch dat het een afschuwelijke opgave wordt voor de leiders in de Zuidelijke lidstaten om de ongetwijfeld gewelddadige demonstraties te overwinnen. Politiek leiderschap zal in ruime mate voorhanden moeten zijn.

4. Het rijke Noorden heeft er groot belang bij om Italië niet te laten vallen. Europese banken zitten veel dieper in Italië dan in Griekenland. Italië is ook veel groter. En vergeet niet de export van het Noorden naar Italië is niet gering. En vergeet ook niet dat een monetaire alleingang van het Noorden zal leiden tot een keiharde munt. Een harde munt is prettig maar een keiharde munt is een beetje teveel van het goede. Overigens zijn dit ook allemaal argumenten die het moreel risico vergroten.

5. en dan is er natuurlijk het argument dat Europa alleen als eenheid de kans heeft om de emerging markets en de VS het hoofd te bieden. Indien Europa met zijn straks afgeslankte verzorgingsstaten die dan nog steeds een genereuzer vangnet bieden dan de rivaliserende blokken, wil overleven dan zal er meer eenheid moeten komen. Een verdeeld Europa zal in China of in de VS nog veel minder indruk maken dan nu al het geval is.

6. En dan is er nog een reden waarom Europa echt zijn zaakjes op orde zal moeten hebben. Indien de EU er niet in slaagt om de zwakke landen drastisch te hervormen en de concurrentiepositie van het Zuiden op te krikken ontstaat er een Duits Europa, hetgeen nu eigenlijk al het geval is. Het probleem met een Duits Europa is de stabiliteit. Vroeger bood de Frans-Duitse tegenstelling met het VK als stoorzender garanties voor evenwicht dat gedragen kon worden door de politiek achterban. Indien Frankrijk onder Hollande verder afglijdt gaat Merkel of haar opvolger nog meer bepalen. Is dat politiek te beheersen of leidt dat tot ontbinding? Het zijn vragen waar niemand nog aan lijkt te denken.

7. Als deze analyse hout snijdt dan blijven er nog genoeg problemen over. Indien de Verenigde Staten van Europa politiek onwenselijk en onhaalbaar zijn welke constructie kan dan wel de eurozone schragen? Dat is de kernvraag. Is het voldoende als de ECB met de interventies disciplineert, er een groot noodfonds komt om besmetting tegen te gaan, en de Europese Commissie echt gaat toezien dat landen hun begrotingstekort niet uit de hand laten lopen en hun arbeidsmarkten gaan liberaliseren en hun pensioenstelsels hervormen? Een dergelijke liberale agenda die ik van harte onderschrijf wordt toch echt niet gedeeld door alle Europese burgers. Als ik Frankrijk of Italië bezoek kom ik veel mensen tegen die de meest romantische visies koesteren over de economie. Ze willen mij wijs maken dat groei nergens voor nodig is en dat het een dure plicht is om alle privileges intact te laten. Het grootste probleem is dat de onmisbare liberale agenda van Europa niet door alle Europese burgers wordt gedeeld. Als het Sarkozy al niet lukt om Frankrijk te hervormen waarom zou het een socialist als Hollande wel lukken?

Indien Europese regeringsleiders gaan uitleggen dat lidmaatschap van de Eurozone impliceert dat nationale hoofdsteden niet meer de vrijheid hebben om schulden op te laten lopen, dat er gespaard zal moeten worden voor pensioenen en dat geliberaliseerde arbeidsmarkten eerlijker zijn voor toetreders dan rigide. Het nationale politieke debat zal zich dus moeten beperken tot alle andere zaken die niet direct de concurrentiekracht betreffen. Probleem is natuurlijk dat bijna al het nationaal beleid repercussies heeft voor de concurrentiekracht. Gezondheidszorg bijvoorbeeld dijt enorm uit en een land dat de kosten niet weet te beheersen kan minder geld uitgeven aan onderwijs wat weer gevolgen heeft voor de concurrentiepositie.

Het is dus maar de vraag of het lukt om de Eurozone te schragen met beperkte federale instrumenten. Laat iedereen echter die pleit voor ontbinding bedenken dat het Europese statensysteem zonder integratie geen geweldig trackrecord heeft qua stabiliteit. De boulevard of broken dreams van het interbellum is niet voor herhaling vatbaar.

Het was van een onvoorstelbare lichtzinnigheid van de politieke elite, zoals ik 20 jaar geleden al schreef, om een EMU te starten in de hoop dat een politieke unie vanzelf wel zou groeien. Nu we eenmaal in de sores zitten help het niet om met modder te gaan gooien maar moeten we proberen pragmatisch en proefondervindelijk uit te vinden welke mate van integratie mogelijk en voldoende is om een muntunie te schragen. Als de politici niet in staat zijn om de mate van integratie die een muntunie nu eenmaal nodig heeft thuis te verdedigen dan rest alleen nog een kostbare ontbinding.

Pechtold zou zich twee keer moeten bedenken als hij de term politieke unie of Verenigde Staten van Europa in de mond neemt. Eurosceptici als Leon de Winter zouden zich echter eveneens twee keer moeten bedenken voordat zij een pleidooi houden voor ontbinding. Pragmatische geesten zijn tegenwoordig helaas op de vingers van een hand te tellen.

Mocht U geïnteresseerd zijn in een essaybundel van mijn hand over de Eurocrisis waarin naast recente ook artikelen zijn opgenomen die ik lang geleden schreef dan kunt U dat hier bestellen. De bundel bevat ook essays over algemene kwesties op het terrein van de buitenlandse politiek. Een Ebook kost 2,95 euro, een pocketuitgave 15 euro.